Overvaking av plantevernmiddelrestar i frukt og grønsaker
Mattilsynet har overvakt nivået av plantevernmiddelrestar i mat på den norske marknaden sidan 1977.
Dei siste åra har det blitt analysert rundt 1350 stikkprøver frå norskproduserte og importerte vareparti. 35 prosent er prøver av norske varer. Kvar prøve blir analysert for ca 350 ulike stoff.
Plantevernmiddel blir brukte for å få bukt med skadegjerarar (sopp, insekt, ugras med meir) som kan redusere både avling og kvalitet av plantar til mat og fôr. Vanlegvis er det kjemiske stoffar som blir brukt, men det finst også biologiske metodar for slik kamp, for eksempel bruk av nytteinsekt. I matvarer blir analysert både restinnhaldet av plantevernmiddel og nokre nedbrytingsprodukt av desse.
Sal og bruk av plantevernmiddel er regulert gjennom forskrift om plantevernmiddel. Mattilsynet er ansvarleg for godkjenninga av nye preparat og endringar i bruk av midlar som allereie er godkjente. Eit preparat blir godkjent for 5 år om gongen. Det blir stilt strenge krav til dokumentasjon for å få godkjent eit nytt preparat i Noreg, spesielt med tanke på uheldige effektar i forhold til helse og miljø. På etiketten blir det sett vilkår for kva kulturar preparatet er tillate å bruke i, maksimal tillatne dose med meir.
Grenseverdiar for restar av plantevernmiddel i mat
For å sikre at maten som blir tilboden forbrukarane er helsemessig trygg, blir det fastsett grenseverdiar for innhaldet av restar av dei ulike stoffa i næringsmiddel som frukt, grønsaker, korn, barnemat, kjøtt, mjølk etc. Grenseverdien er den maksimale restmengda av eit plantevernmiddel (uttrykt i mg/kg) som er tillate i ei råvare som frambys til forbrukaren, og er fastsett i forskrift om restar av plantevernmiddel i næringsmiddel og fôrvarer. Grenseverdiane som blir for eksempel sette i frukt gjeld for heile produktet, det vil seie inkludert skalet (sjølv om skalla ikkje skal etast).
Grenseverdier for rester av plantevernmidler næringsmidler og fôr
Fastsetting av grenseverdiar er ein omfattande prosedyre, og blir vurdert av EUs vitskapskomité for mattryggleik (EFSA). Både toksikologiske og agronomiske forhold inngår i vurderingane. Grenseverdiane blir sette generelt så lågt som mogleg i forhold til at dei har nødvendige agronomiske effektar og er baserte på data frå feltforsøk som blir utført i samsvar med god agronomisk praksis (GAP). Så lenge eit plantevernmiddel blir brukt slik det er oppgitt på etiketten, er det ingen fare for at grenseverdien blir overskriden. Grenseverdiane blir også vurderte mot toksikologiske data (ADI og ARfD) slik at ein skal vere sikker på at bruk av eit plantevernmiddel i samsvar med GAP, ikkje gir risiko for helsefare.
I Noreg har vi sidan 1994 brukt dei same grenseverdiane som EU. Forskrifta fastslår at dersom det ikkje finst nokon grenseverdi for eit stoff i ei gitt råvare, så skal grenseverdien settast lik den minste mengda som kan bestemmast med den analysemetoden som blir brukt, dvs. at alle funn av stoffet i denne råvara representerer ei overskriding. Det blei med dette mange nye låge grenseverdiar for plantevernmiddel som tidlegare ikkje hadde hatt nokon grenseverdiar. Etter kvart som EFSA vurderer grenseverdiane for desse stoffa, vil truleg nokon av desse hevast med bakgrunn i toksikologiske og agronomiske vurderingar.
Kontrollen i Noreg og andre land
Det er importørane/ansvaret til produsentane at produkt dei omset/produserer ikkje inneheld restar av plantevernmiddel over tillatne grenseverdiar. Mattilsynet har ansvaret for det årlege kontrollprogrammet for tilsyn med restar av plantevernmiddel i mat. Viss det blir påvist for høge mengder av plantevernmiddel, blir dette følgt opp med målretta kontrollar kor neste vareparti blir sperra inntil analysesvaret ligg føre.
Det er vedtatt eit fleirårig felles kontrollprogram for restar av plantevernmiddel i EU/EØS-området. Mattilsynets overvakingsprogram er ein del av dette programmet. Det felles kontrollprogrammet starta opp i 1999. Formålet er å få ei oversikt over eksponering av plantevernmiddel i heile EU/EØS-området. Bruken av plantevernmiddel kan endrast frå år til år. Det er derfor viktig å ha eit kontinuerleg overvakingssystem og følge både ulike typar av plantevernmiddel og næringsmiddel. Programmet omfattar også uttak av animalske produkt. I tillegg til dette har vi nordiske samarbeidsprosjekt der det blir tatt ut prøver frå bestemte land/kontingentar/produkt og der alle dataa blir samanlikna for å gi eit bilde av situasjonen.
Ein kan ikkje utan vidare samanlikne resultata frå år til år da prøveuttak, analysespekter og føresegngrensene for analysemetodane blir endra. Resultata viser likevel at det blir påvist fleire restar og dessutan at det er fleire overskridingar av grenseverdiane på importert frukt og grønsaker samanlikna med norske produkt. Dei fleste overskridingane er små og kjem ofte av at grenseverdien er sett til deteksjonsgrensa til stoffa. Når grenseverdien er låg komme av dette mangla restforsøket og dokumentasjon frå produsentlanda. Desse overskridingane representerer brot på gjeldande grenseverdi, men vil som oftast ikkje representere nokon akutt helsefare.
Funn av plantevernmiddel
Resultata frå overvakingsprogrammet viser at det svært sjeldan blir påvist så høge restar av plantevernmiddel at det kan ha umiddelbar helsemessig betyding. Vidare viser Mattilsynets resultat frå overvakinga over fleire år at varer frå tredjeland (ikkje EU/EØS) oftare har overskridingar, enn varer frå Noreg og EU. I tredjeland er det også ofte lov å bruke plantevernmiddel som ikkje lenger er godkjente i Noreg og EU. Bakgrunnen fór kvifor plantevernmiddel ikkje lenger er godkjent kan vere relatert både til miljøomsyn og helse (både for produsent og forbrukar).
Det blir også tatt analyse av varer deklarerte som økologiske produkt. Sidan det er null-toleranse for restar av plantevernmiddel i slike produkt, blir alle påvisingar rekna som overskriding. Det er gjort nokre få funn i økologiske produkt dei siste åra.
Oversikt over overskridingar blir fortløpande publisert på Mattilsynets nettsider:
Liste over overskridelser for plantevernmidler
Sjå også årsrapportane frå overvakingsprogrammet for restar av plantevernmiddel i næringsmiddel.
Overskridingar av grenseverdiar
Frukt, bær og grønsaker er dei matvarene der ein oftast finn restar av plantevernmiddel. Restmengdene er generelt låge, og oftast stort under gjeldande grenseverdiar, og blir derfor ikkje rekna å representere nokon helserisiko. Funn i Mattilsynets overvakings- og kartleggingsprogram for restar av plantevernmiddel i næringsmiddel blir sjeldan vurderte å kunne medføre akutt helsefare.
Når Mattilsynet vurderer om det kan vere helsefare knytt til ei overskriding i eit produkt blir fleire faktorar trekte inn i vurderinga. Først og fremst blir funnet vurdert i forhold til ei fastsett grense for akutt referansedose (ARfD). Dette er ein dose som beskriv kor mykje ein person kan ete i løpet av eitt måltid, eller éin dag, utan at det er fare for akutte helseeffektar. Finnast det ikkje slike verdiar for det aktuelle stoffet, blir det vurdert ut frå verdiar for akseptabelt dagleg inntak (ADI), som beskriv kor stor dose ein kan innta dagleg utan å ta skade av det. Ved begge desse vurderingane blir nytta kjente inntaksdata for kosthald. Også andre toksikologiske eigenskapar til stoffet blir tatte med i vurderinga.
Generelt kan ein seie at Adi- og Arfd-verdiane er sette med stor sikkerheitsmargin, slik at ein reknar med at alle befolkningsgrupper og individ, inkludert barn og gravide, er varetatte og dermed ikkje vil vere utsett for helsefare når inntaket held seg under desse verdiane. Ny informasjon og kunnskap fører oftast til at verdiane blir justerte.
På oppdrag frå Mattilsynet har Vitskapskomiteen for mattryggleik vurdert om samtidige eksponeringar for låge dosar av kjemiske stoff, som kvar for seg ikkje medfører nokon uønskt helseeffekt, likevel kan forårsake toksiske effektar når dei opptrer samtidig eller i blandingar. På bakgrunn av dette arbeidet gav dei ut rapporten ”Combined toxic effects of multiple chemical exposures”, april 2008. Resultata i rapporten viser at sjansane for samvirkande toksiske effektar ved samtidig eksponering for fleire kjemiske forbindelsar i dosar, som ligg under ein terskeleffekt, er små. For stoff med same verknadsmåte kan helseskadelege effektar oppstå. Dette blir det derfor tatt omsyn til ved vurderingar om moglege helseeffektar ved overskridingar.
Problemstillinga om kombinasjonseffektar er kompleks, og det blir arbeidd vidare med meir kunnskap rundt dette både i FN, i EU og i USA.